Factoría Ronsel

90 ANOS DE RONSEL: REIVINDICANDO A FIGURA DE MARÍA MERCEDES PIMENTEL.

Abril de 1924. Lugo. Evaristo Correa Calderón pasea nervioso fronte as portas do Círculo das Artes agardando a que Ánxel del Castillo chegue para dar a súa conferencia sobre a lenda do Cebreiro. Leva tempo preparando ese acto que o mesmo Evaristo Correa definiu nunha conversa no “Español” como “a primeira saída de Don Quixote”. A revista Ronsel está forneando na Imprenta Palacios baixo a supervisión artística de Álvaro Cebreiro e de Ánxel Johán. Nada menos. Correa fai as contas: Álvaro Xil, Carlos Araúxo, Luis Pimentel, Xesús Bal y Gay, Ánxel Johán e pensa que non está mal, que non é un mal grupo precisamente. Chegan os coristas de Cántigas e Aturuxos, que actuarán para a clausura da conferencia, e fala daquela Correa co violinista Xesús Rodríguez, o director, e con Antonio Prado, corista do grupo e antigo compañeiro de aventuras na Irmandade Nazonalista de Lugo. Pero Correa está pensando noutras cousas. Quen fará as traducións do alemán na revista?, pensa. Domingo Carvallo sen dúbida non poderá facelo. Home curioso Carvallo. Estivo con Ortega en Madrid. Estivo en Annual. Será o noso novo Viqueira?, pensa Correa. Pero quen podería facer ese traballo?. A quen convencer?. É daquela cando chega ao Círculo das Artes, recen saída da sombreraría da súa nai, Consuelo Fernández, María Mercedes Pimentel.

María Mercedes V. Fernández Pimentel

María Mercedes Vázquez Fernández-Pimentel nace en Lugo no ano 1902. Criouse nun ambiente de inquietudes literarias e artísticas, fomentadas principalmente polo seu padrasto, Xermán Alonso Hortas, médico lucense dunha familia liberal e culta e na súa mocidade poeta en lingua galega. El foi quen animou aos seus fillos a asistir á Residencia de Estudantes, e no caso de María Mercedes, á aquela Residencia de Señoritas creada por María de Maetzu na rúa Fortuny de Madrid. Na Residencia de Señoritas moi posiblemente coincidiría María Mercedes co incipiente feminismo organizado baixo a figura de Victoria Kent e ademais ampliaría o seu coñecemento do alemán. Alonso Hortas sabía o que facía. Non só os seus fillos estudarían na Residencia, senón que tamén poñería en contacto a outros mozos lucenses con aquela afamada institución, como no caso de Xesús Bal y Gay. Alguén que estudara a historia lucense intuiría que Alonso Hortas estaba a preparar á mocidade para que as ideas novas mudaran o ciclo conservador da cidade. Non se equivocaría moito facendo tal afirmación.

Xermán Alonso Hortas

Mercedes vive sen dúbida nun ambiente privilexiado en moitos sentidos, nun Lugo que aínda que non era tan baleiro culturalmente como se empeñan en presentar case todos os estudosos, sen dúbida non podía comparase nese aspecto con outras cidades. Os frescos do pintor italiano D’Almonte ou unha mestra que lles ensina alemán son as primeiras vivencias na cultura da pequena María Mercedes, nesa cidade onde comeza a destacar entre as novas fornadas de mozos inquietos o seu irmán Luís.

María Mercedes vive o espertar cultural dunha cidade de provincias. Os concertos do violinista Manolo Quiroga e do músico Andrés Segovia no Círculo das Artes. Os grandes éxitos do Orfeón Gallego dirixido por Luís Junquera. A creación do coro Cántigas e Aturuxos dirixido polo violinista Xesús Rodríguez. As actuacións de Pepito Arriola. As exposicións de Arturo Souto, Corredoyra, Castro Gil. A Asemblea Nazonalista do ano 18. 

A cidade espertaba debruzándose nun galeguismo incipiente onde entre outras figuras destacaba un mozo: Evaristo Correa Calderón. Evaristo crea a Irmandade Nazonalista de Lugo e trae de Madrid as amizades, as leituras e os contactos necesarios para introducir nesa Cidade Antiga que evocaba nos seus poemas, unha universalidade que aprende cos seus amigos intelectuais na época madrileña. Sería en 1923 cando Evaristo Correa e Álvaro Cebreiro comezan a pensar nun proxecto de Revista que recolla as inquedanzas dun grupo de mozos que queren avinzar a cultura galega coas novas tendencias de vangarda. Será nas páxinas de Rexurdimento onde apareza por primeira vez esa dorna debuxada por Cebreiro que se convertería no símbolo dunha xeración e quedou para a historia como a marca de Ronsel.

Biblioteca da Residencia de Señoritas onde estudou Mercedes

Evaristo Correa tiña moitos defectos, pero entre as súas virtudes sen dúbida estaba a de convencer. E para iso bota man de todo o seu arsenal de amizades. Nos paseos polo cantón, nas tertulias, na casa de Álvaro Xil, toma corpo o proxecto Ronsel co apoio dunha imprenta que Correa tiña ben preto da casa: a Imprenta Palacios, e da axuda económica de dúas persoas: Rodrigo Castro e Carlos Araúxo. Pero Correa quere contar tamén co mellor dos novos galegos: Francisco Luis Bernández, Cándido Fernández Mazas, o pintor Santiago Bonhome e en Lugo, con Carlos Araúxo, Jesús Carracedo e un vello compañeiros de bohemias madrileñas: o oficial de carabineiros e filósofo nacido na rúa Doutor Castro, Domingo Carvallo. Algo sen embargo debeu acontecer con Carvallo que nunca escribiría en Ronsel aínda que aparecería como un dos seus colaboradores. Para as traducións do alemán, Correa daquela bota man dunha rapaza culta que acude asiduamente aos bailes do círculo e a todas as actividades culturais: María Mercedes Pimentel. O mesmo Correa fálanos de María Mercedes no número extraordinario de Ronsel que se publicou nos anos setenta:

“Su hermana María Mercedes, de una sensibilidad exquisita, de una simpatía adorable, con una belleza seria que hacía pensar en una Rosalía de Castro joven, casada con un eminente especialista en Derecho Político, Manuel García Pelayo, murió en Venezuela. Había aprendido alemán con las fraulein que había tenido desde niña”.

As dúas irmás Pimentel: María Teresa e Mercedes acompañadas do poeta Luís Pimentel e da súa nai Consuelo Fernández

María Mercedes traduce os tres poemas de Albert Segel que aparecen no primeiro número de Ronsel. No segundo número colabora cunha tradución do mesmo autor e ademais con poemas de Emma Müllenhoff e Emma Böhm. Ademais probablemente foi María Mercedes quen suxeriu ao seu irmán Luis o título da sección co que ese poeta único abriría a súa colaboración en Ronsel: “De mi Tagebuch”. Xa fose polo agasallo dun libro ou directamente, semella unha realidade que María Mercedes é a responsable deste título empregado polo poeta lucense. María Mercedes segue así coa tradición doutras autoras galegas que, como no caso de Fanny Garrido, traduciron autores xermanos. Anos despois tamén participaría no proxecto da Revista Yunque, desta volta xunto a Fole, Paco Lamas ou Avelino López Otero, traducindo ao poeta de triste memoria Ernst Toller.

A República trae mudanzas positivas para toda a familia. Luis Pimentel é xa un médico recoñecido e un escritor meritorio. Pepe Pimentel ingresa no Partido Galeguista. Carlos, integrado no Partido Socialista, inicia unha carreira meteórica que o leva á se converter no tenente alcalde de Lugo. María Teresa axudará ao seu padrasto nos actos de beneficencia que este desenvolve durante anos.

Patronato de Caridade de Lugo despois dunha obra de teatro. Entre as que máis colaboraron María Teresa, irmá de Mercedes e a que despois sería a súa cuñada, María Luisa Cereijo Porras.

María Mercedes inicia ademais unha relación cun zamorano republicano e experto en dereito, Manuel García Pelayo, que pasados os anos sería nomeado presidente do Tribunal Constitucional e que bebía xa de moi novo nas fontes vizosas e progresistas de Max Weber.

Manuel García Pelayo

Sen embargo o ano 1936 esfacela o seu mundo. O seus irmáns Pepe e Carlos son sancionados polas novas autoridades e por moi pouco se libran de acabar naquelas famosas cunetas que cantaría o seu irmán Luís. Un ano despois morre Alonso Hortas sen os agradecementos que a cidade lle debía.

Ademais a guerra civil sorprende a García Pelayo en Alemaña e este marcha para a zona republicana a combater.

A profesora Carme Blanco, que é das poucas persoas que se ten preocupado por recuperar a figura de María Mercedes, di que aqueles tempos de pedra pasounos María Mercedes coa axuda inestimable de María Ignacia Ramos, esposa de Carvalho Calero, e que tamén tiña ao seu namorado na outra zona de guerra. Sabemos por Carme Blanco que as dúas mulleres enviaban fotos e cartas a través da Cruz Vermella e que ambas pactaron unha especie de fraternidade de mulleres para conseguir as novas que a guerra impedía.

Cando finaliza a guerra civil, María Mercedes contrae matrimonio con García Pelayo, que saía da experiencia do campo de concentración franquista de Albatera, e viven de dar clases particulares ata que no ano 1948, García Pelayo ingresa no Instituto de Estudios Políticos de Madrid, onde imparte cursos. No ano 1951 diante das dificultades que se lle presentan dun destacado republicano no réxime franquista, deciden exiliarse a Arxentina. En 1954 a Puerto Rico e en 1958 a Venezuela, nun periplo por distintas institucións e universidades sudamericanas. María Mercedes vive desta forma o exilio. Pouco sabemos da historia de María Mercedes na súa etapa americana senón é polos traballos desenvolvidos por García Pelayo.

María Mercedes morre no ano 1965 en Venezuela.