Historias dos nazis en Lugo (Primeira): Unha festa lucense para Adolf Hitler

En Febreiro e Marzo de 1937 celebráronse en varias localidades lucenses diversos actos de homenaxe ás ditaduras italiana e alemá. Non tiña transcorrido nin un ano desde a sublevación militar. Os actos foron organizados pola falanxe lucense para reforzar os lazos do que se chamaba, naqueles tempos, a “Nueva España” para cos fascismos amigos. O primeiro deles foi o 26 de Febreiro no Círculo das Artes, e consistiu nunha homenaxe a Italia.

Crónica do acto de homenaxe a Italia e a Mussolini en Lugo

Un descomunal pano negro decoraba o escenario. Nel escribiron: “Camaradas caídos. !Presente!”. A marcha real de Italia e o himno fascista “Giovinezza” abriron o acto. O público ergueuse e brazo en alto agardou o final da música. O representante do falanxismo lucense, Antonio Pedrosa, sube ao escenario. Tómase o seu tempo primeiro e despois prende na palabra o fascista Pedrosa Latas, xefe local de FE no ano de 1936, fillo predilecto da cidade de Lugo e candidato a Cortes por Alianza Popular en 1977, e gaba intensamente a figura de Benito Mussolini, a quen chama “cerebro de Europa”, e que define finalmente como un “corazón de patriota”.

Antonio Pedrosa Latas

Anos despois non se arrepentirá Pedrosa Latas de toda a infamia daqueles anos. Anos despois se cadra aínda pensaba que todos os mortos foron necesarios, a pesar da súa progresiva acomodación á democracia con Alianza Popular, a pesar dos seus cargos como procurador en cortes ou consejero nacional del movimiento, aínda pensaba que claro que si, que todo foi como debía ser, aquel fascista e asasino. E eu non digo nada, non chamo asasino por chamar, eu non insulto a ninguén, porque xa se vale o mesmo Antonio Pedrosa nas súas entrevistas para presumir daquelas cazatas fascistas. Para presumir da violencia. Nos anos setenta, por exemplo, na entrevista no libro “Los Lucenses” de Rivera Cela:  “Ganar con las armas lo que no pudimos ganar con las razones”, dicía para explicar a súa actuación na guerra, aínda que despois puntualiza, sen dúbida para tranquilizarnos “aunque razones nos sobraran”, pero aínda hai máis:“Entonces, aquellos grupos de falangistas no pensaron más que en el futuro de España como nación, prescindiendo de muchas cosas, sin prejuicios y hasta remontando una violencia que habíamos sido los primeros en repudiar, pero aceptándola en el terreno del honor con sacrificio, con drama, con dolor, con toda la tragedia que supone una guerra civil”. Traxedia que non lle impediu ao falanxismo lugués torturar o profesor Glicerio Albarrán nos locais de FE na praza de Santo Domingo. Naquela noite infame, onde tamén estaba, oculto e nun segundo plano, pero presente, o intelectual nacionalista Evaristo Correa Calderón. Non sabemos que foi o que viviu Evaristo, ou mellor dito o que quixo suprimir da súa memoria, non sabemos se tanto Evaristo como o seu irmán Juan Antonio (dirixente do falanxismo lucense) lembrarían naquela noite outras noites máis plácidas no Círculo das Artes, arredor do primeiro grupo de cinéfilos que houbo en Lugo na época republicana, o Grupo Ars, e no que, casualidades desta vida, tamén estaba o mestre do Instituto lucense, e ademais republicano, Glicerio Albarrán.

Evaristo Correa Calderón

Pero en realidade non lle debeu parecer moi agradable ao escritor neirés, non debeu ser unha tortura moi do seu gusto, e non cremos que falasen Evaristo e Glicerio de cine naquela ocasión, porque a causa daquela noite Correa Calderón marcharía definitivamente de Falanxe. Traxedia que non impediu que os seus acólitos, os acólitos de Pedrosa Latas, quero dicir, mallaran de forma encarnizada en Avelino e César López Otero que morrerían días despois a causa das súas feridas. Esa era a súa violencia, a violencia”en el terreno del honor”. Pero a memoria de Pedrosa Latas é unha memoria fráxil. Incluso unha verdadeira desmemoria. Nesa mesma entrevista, por exemplo, lémbrase moi ben Pedrosa Latas das ofensas da república: “En este sentido anecdótico tengo que recordar aquellas célebres sesiones del ayuntamiento de Lugo en el año 32, cuando se quería prohibir los entierros católicos, cuando la Capilla del Hospital tenía que convertirse en garage etc etc ... y decidimos interrumpir una sesión de la corporación municipal; lo hicimos, pero salimos todos lesionados, especialmente nosotros”. Era moito prohibir de todas formas, aínda que a anécdota é real, é máis, foi a Juventud Antoniana e a Juventud Regional de Derechas para máis concreción e a cousa acabou a marrazos. Diso lémbrase Pedrosa Latas. Pero cando chega a guerra civil di: “lo que puedo decir en ese sentido es que la Falange de Lugo, entonces, protagonizó políticamente el alzamiento militar proclamado para el 19 de Julio; aquel alzamiento para el que la Falange estaba preparada de acuerdo con los mandos militares, al menos en esta provincia, para el 16 de febrero de 1936”. E aquí omite, ou exerce a súa memoria fráxil, o antigo procurador en cortes, porque nada máis di. Esquece Antonio Pedrosa Latas a persoa responsable de organizar aquel alzamento na cidade de Lugo? Esquece daquela as viaxes a Lugo de Manuel Hedilla para falar cos mandos militares, e con el, e con Zabarte? Porque é moito esquecer, sen dúbida, aínda que Hedilla, fascista até a médula, foi expulsado ás tebras interiores do franquismo pola súa oposición a Franco, e non era un demócrata precisamente Hedilla, senón un nazi feroz, pero a mente dos partidarios de sistemas totalitarios funciona así, a saltos, independentemente de que o nome a esquecer, a borrar da historia por discrepante sexa o de Manuel Hedilla ou o de León Troski. Esquece Pedrosa Latas a orde de que Juan Antonio Correa Calderón vaia advertir a Mario González Zaera, oculto na aldea de Carrigueiros, que Hedilla está no Hotel Méndez Núñez para preparar a sublevación? Porque a memoria de Pedrosa non é tan boa,escasa incluso, senón falaríanos dos 1300 fusís entregados á FE antes do alzamento na cidade das murallas. Senón lembraría aquelas palabras de Mario González Zaera, asasino e estafador entre outras moitas ocupacións (e eu non digo nada, repito, non son as miñas palabras, neste caso xa o din os tribunais franquistas que o procesan por esas mesmas causas): “Yo había recibido órdenes, verbales y escritas, de Manuel Hedilla, acerca de la intervención de los falangistas en funciones de policía y, para cumplirlas, las circulé por las cuatro provincias gallegas”. E que en paz descansen Pedrosa Latas e González Zaera, ou mellor dito, que descansen onde a conciencia lle deixe repousar, se é que nalgún caso se pode repousar coa memoria chea de sangue e lama. Se é que nalgún caso as almas de Rafael de Vega Barrera, José Ramos, Perfecto Abelairas, Ramón García e tantos outros deixan descansar na súa tumba a Antonio Pedrosa Latas, que, sinceramente, non o creo.

Pero estamos na homenaxe ao fascismo romano en Lugo. Non nos despistemos. Nos días previos a falanxe facía chamamentos para que os lucenses asistiran a ese acto por civismo. Despois de Pedrosa Latas sube Villanueva ao escenario e fala do de sempre: Hitler, o Duce, Franco, o comunismo, os masóns, Isabel e Fernando ... nada que sexa pertinente, a verdade. Despois a proxección dunhas películas porque non todo van ser cancións e discursos. “Camino de héroes” e “Bajo el signo de Littorio”.

Crónica do acto de homenaxe a Alemania e a Hitler en Lugo.

O 1 de Marzo repítese a homenaxe nesta caso centrando as honras en Adolf Hitler e os nazis. O Círculo das Artes está a rebordar. As esvásticas toman presenza na cidade das murallas. A banda militar do rexemento de Zaragoza interpreta os acordes dos himnos xermanos. Despois dos militares quen acompaña o interludio musical son os coros mixtos do Instituto de Segunda Ensinanza. Cando remata o concerto nazi sube ao escenario, entre aplausos, Juan Villalobos. Entre o seu panexírico de Adolf Hitler, lanza o fascista Villalobos Solórzano unha advertencia: hai que vixiar a quen pecha o puño no peto, moito máis perigoso di Villalobos, que quen o fai en público por odio. Di Villalobos que Alemania estaba nun estado caótico, a causa do marxismo, e que un home, Adolf Hitler, restaurou a orde co seu mando. Despois a proxección de “A forza da vontade” e os berros nazis ecoando, ironía macabra, tan preto dos cadros de Souto e de Colmeiro. O piano do músico republicano Manuel Sariñena fai tempo que está cercado polo silencio. Se cadra Wagner de contra Bach. Quere a casualidade que o día anterior morra Maria de la Asunción de Polanco y Drake de la Cerda, ou o que é o mesmo, a esposa de Evaristo Correa Calderón. E agora debemos dar un pequeno salto, un salto de dous anos e un mes, un salto que nos leve a unha editorial curiosa cando menos para un xornal lucense, unha editorial que enlaza delicadamente co acto nazi de 1937. “Cuando los judíos actúan ...” leva por título a editorial: “Ultimamente, la Prensa francesa que sentía el patriotismo, ha dado la voz de alarma acerca de las maniobras que los judíos, de acurdo con Moscú, venían desarrollando para adueñarse de Francia. La guerra de España ha dado ocasión a la prensa digna para descubrir concomitancias, negocios sucios, finalidades anti-francesas de las que eran autores o cómplices los judíos residentes en Francia.Incluso se ha puesto de manifiesto como un Blum, de origen hebraico, ponía los ideales de su raza por encima de los ideales de la Patria en la que residía. (...) Para los judíos, es Francia la nación de occidente en la que tienen puestas sus mejores esperanzas. Ha fallado la carta de España, jugada en convivencia con los rojos de todo el mundo. Y no quieren que falle la carta de Francia. Por eso es preciso que Francia caiga aherrojada, sin derecho a la protesta pública, en manos del judaísmo. Y sabido es que cuando los judíos actúan es para causar a alguien un perjuicio. Ahora se intenta perjudicar a Francia. Pero hay que esperar que la nación francesa, que tiene reciente el ejemplo de España, no ha de avenirse a ser una esclava de los <ghetos>”.

Editorial publicada en Lugo en 1939

Palabras premonitorias cando menos as que se publicaban en Lugo en 1939. Palabras infames, se temos en conta, que a palabra “ghetos” collería unha dimensión diferente en poucos meses, unha dimensión que pasa por nomes como os de Cracovia, Varsovia, Lodz ... unha palabra maldita definitivamente pero que non produciría nin a máis mínima desculpa por parte dos xornalistas lucenses unha vez que a historia revelou toda a infamia do ser humano. Pensaría nesa palabra Ramón Ferreiro Rodríguez-Lago cando chegou ao seu posto de gobernador civil en Maio de 1941? Pensaría nos ghetos? Porque o primeiro documento que Ramón Ferreiro terá encima da súa mesa de gobernador lucense non será outro que a circular enviada pola Dirección General de Seguridad para que realice informes individuais de “todos los israelitas nacionales y extranjeros afincados en esa provincia”. Faríao Ramón Ferreiro? Iría algún nome lucense naquela lista de 6000 xudeus que José Final Escrivá de Romaní, Conde de Mayalde, levou a Berlín para facerlle entrega a Heinrich Himmler como regalo de Franco? Sabería Ramón Ferreiro que entre eses nomes estaba o de Germaine Cahen, esposa xudía do seu amigo o poeta Jorge Guillén? Aparecía algún nome lucense o 20 de xaneiro de 1942 no pazo de Wansee, preto de Berlín, na lista de xudeus españois que levaba gardada nunha carpeta Reinhard Heydrich, acompañado de Adolf Eichmann, para asistir a unha reunión que a historia coñecerá como “a solución final”?.      

Pero estamos en 1937, o 1 de Marzo, e entre todas as figuras que se dan cita neste acto fascista destaca unha, cando menos unha central nesta nosa historia: a do cónsul alemán na provincia de Lugo, empresario do wolframio nazi e señor absoluto da comarca de Lemos, Federico Guillermo Cloos.

Federico Guillermo Cloos

Pero teremos tempo para falar de Cloos, de Friedrich Wilhem Cloos, ou o que é o mesmo, o espía nazi en busca captura polos aliados despois da guerra con prioridade III e grao de oficial, non se vai ir Cloos pola porta de atrás da historia de forma tan doada, é unha figura central, como ben sabía a OSS americana. De momento Cloos asiste a este acto de exaltación do partido no que milita, é dicir, do Partido Nacional Socialista de Adolf Hitler, acompañado polas autoridades lucenses. Agora soa o himno de España e remata o acto nazi en Lugo. A xente pérdese naquela noite de Marzo polo silencio do Cantón Velarde. É certo, vai frío en Lugo. Aínda o que mais doe, o que é, sen dúbida, máis ferinte, é aquel carteliño que queda, entre solitario e macabro, colgado nas portas do Círculo das Artes: “Agotadas todas las localidades”.   

Un poeta lucense nos Andes: A historia de Alfonso Díaz.

Era un poeta pésimo. Caía en todos os tópicos románticos. Se cadra en todos os tópicos sen máis. Publicou un solitario libro de poesías con 134 composicións que, en xeral, causaron unha certa hilaridade e unha serie de críticas xornalísticas enchidas de ferocidade. Pero tiña unha vida apaixonada e aventureira que deixaba un pouso novelesco a través desas covachas ocultas da nosa historia. Tivo tres grandes paixóns: o xornalismo, a poesía de Amado Nervo e a música de Pascual Veiga. Alfonso Díaz naceu en Lugo polos anos noventa do século dezanove e axiña decidiu marchar de emigrante a Mendoza. O seu irmán Constantino Díaz, funcionario da deputación lucense, nos seus días derradeiros, gardaba como un tesouro a única edición do libro de poesía de Alfonso,  “Bajo el cielo argentino”, publicado en San Juan de Cuyo no ano 1922. A casualidade quixo que eu conseguise salvar unha copia fotocopiada daquel exemplar e sentir, de paso, unha compaixón cómplice con aquel poeta romántico que marchou de Lugo para escribir o seu destino nos Andes. Sen dúbida, non pasará á historia da poesía o noso lucense. Pero a súa vida merece unhas liñas e un breve espazo para a lembranza.

Único retrato conservado de Alfonso Díaz.

Sabemos que en 1913 aínda vive en Lugo e que publica varios artigos no xornal lucense “El Norte de Galicia”. O primeiro artigo que envía chamábase “Divino Arte”, un artigo escrito na gabanza da agrupación relixiosa e conservadora Juventud Antoniana de Lugo, que a pesar da súa ideoloxía conservadora recolleu no seu seo o xermolo do galeguismo lucense con nomes como os de Xesús Bal y Gay, Antonio Prado ou Pepe Pimentel e que é o centro da fundación do coro lucense “Cántigas e Aturuxos” que foi o coro que amenizou aos asistentes á Asemblea Nazonalista de Lugo. Supoñemos polo tanto que o noso poeta antes de emigrar formou parte desta asociación que se creou entre os anos 1909 e 1910 na sé dos PP. Franciscanos na Praza Maior de Lugo.  Alfonso Díaz envía varios artigos máis dos que destaca “Juventud demócrata!” onde escribe: <Como gallegos nos envanecemos de pertenecer a la antigua Suevia, madre de tantos hijos ilustres, la adorada Galicia de nuestros días>. En xullo dese mesmo ano marcha para A Coruña onde embarca para a Arxentina segundo as crónicas “para ganar una posición y un nombre”. Seguramente coa intención de conseguir fama literaria e xornalística. A arela dunha aventura indeterminada que será unha constante na súa vida. En Outubro sabemos que vive na cidade de Mendoza onde continuará durante anos combinando a súa estadía na cidade andina, que tanto amou, de San Juan de Cuyo. “El Norte de Galicia” publica daquela unha crónica súa coa viaxe que fai desde Bos Aires a Mendoza, onde o noso lucense berra tamén con liberación: “Aquí no hay inquisición, ni caciquismo!” e que publicamos a continuación.

De todas formas, as cousas non debían ir moi ben para o noso romántico lucense porque meses despois, en Abril de 1914, publica un artigo cheo de saudade e desengano que leva por título “Desde la Argentina. Ilusión y realidad”: “Lector amable, con gran ingenuidad y sobrada franqueza os confesamos haber sufrido un yerro más de los yerros de la vida; haber sido engañado por uno de los engaños del mundo; habernos sorprendido ante la ilusión ficticia que antes abrigábamos, cuando fastidioso y frío el ambiente de nuestro pueblo, deshecho y esparcido el nido que acariciara nuestras esperanzas, tomamos la resolución atrevida, de salir al desierto de las peregrinaciones, para abrigarnos a otro sol, al calor de meditadas eventualidades, a colaborar silenciosa, conjuntamente en nuevas sociedades, entre ajenos individuos”.

A súa vocación de xornalista levouno a traballar en distintas publicacións e xornais con desigual sorte. A finais dos anos vinte sabemos que traballa para “La Gaceta Española” de Mendoza e que asiste en 1926 a unha reunión de xornalistas galegos como podemos comprobar nesta fotografía que inmortalizou aquela reunión:

Pero antes, en 1922, publicará aquel libro solitario ao que puxo un apelido claro da súa forma de entender a vida: “Breviario de amor de un caminante”. Das poucas crónicas positivas, unha de El Heraldo Gallego que tamén sinala as dificultades de Alfonso na emigración andina: “Frecuentaba las redacciones de los diarios, como un medio de satisfacer las exigencias materiales de su cuerpo: pero su espírito soñador, su alma de poeta, vagabundeaba henchida de esperanzas, ilusiones y nostalgias deteniéndose como la mariposa que aletea sobre las flores”. No libro, no que colabora Ramón Subirats como ilustrador, diversas poesias adicadas a Lugo, a Valle, a Amado Nervo, e sobre todo a San Juan de Cuyo ao que o lucense denominou “una ciudad en los Andes engarzada”. O fracaso foi rotundo. Unha vez máis.

Para Bos aires marcharía nos anos trinta a colaborar en distintos medios e iniciar de novo  súa escrita nos xornais lucense como “El Progreso” ou no xornal “Las Riberas del Eo”.

Poesía de Alfonso Díaz.

Pero foi a súa achega derradeira os datos recollidos para a vida do músico mindoniense Pascual Veiga. Foi Alfonso Díaz quen enviou datos moi importantes ao historiador Eduardo Lence Santar recollidos das innumerables conversas que na Arxentina o noso lucense tivo co fillo do autor do himno galego, Agustín Veiga Valenzano. Eduardo Lence Santar agradecerá publicamente aquela achega valiosa do noso poeta lucense. Non sabemos moito máis dos seus últimos días, lembraría se cadra aquelas montañas nevadas nas noites de San Juan de Cuyo, os amores imposibles, unha cidade dominada pola montaña e por suposto aquelas rúas dun Lugo que na súa memoria ficaría, xa para sempre, como unha cidade eterna. 

O Consello da Galiza, Manuel Colmeiro e a Sociedade Hebraica de Bos Aires (I)

A Sociedade Hebraica Arxentina de Bos Aires fundouse no ano 1926 tendo como socio número un nada menos que a Albert Einstein. Foi un dos focos culturais bonaerense máis importante do século XX -continúa a ser- e polo tanto tamén referencia fundamental para os galeguistas en determinadas etapas, sobre todo despois da guerra civil coa chegada dos exiliados. Esa relación, que foi intensa e regular, nunca foi ata o de agora estudada con profundidade. Sería moi necesario afrontar esa tarefa nun estudo máis amplo para clarificar até que punto o galeguismo apostou por unha relación que lle abría non só as portas do desenvolvemento da súa actividade cultural, senón tamén as portas dunha escasa e irregular política de alianzas internacionais.

Fotografía dunha exposición de Manuel Colmeiro na Sociedade Hebraica.

Sabiamos, por suposto, do continuado labor de Luís Seoane na Sociedade, con cadros, vidreiras e a organización de actos e exposicións. Sabiamos, aínda que son menos coñecidas, das conferencias de Paco Luís Bernárdez, na Sociedade Hebraica (con copia enviada a Rodolfo Prada, por certo). E sabiamos tamén da relación do pintor Manuel Colmeiro.

Francisco Luís Bernárdez.

É dicir, sabiamos da relación estreita entre a comunidade hebrea arxentina e o galeguismo do café Tortoni representado por un sector novo e de esquerdas que tiña en Seoane, Colmeiro e Rafael Dieste os seus representantes máis coñecidos.

As circunstancias eran sen dúbida propicias. O galeguismo sempre tivo unha posición contundente sobre a guerra mundial, por exemplo. É pertinente a explicación aínda que semella unha obviedade. Non o é tanto. Os galeguistas romperon, por exemplo, co semanario España Democrática, onde colaboraban con outras forzas democráticas, por mor dunha coñecida editorial sobre os bombardeos nazis sobre Londres. Eran os tempos do pacto xermano soviético e non resultaba doado, aínda que soe moi contundente, a defensa dos ideais democráticos diante dalgúns sectores de esquerda.

Pero o que descoñeciamos era o alcance das relacións políticas coa Sociedade Hebraica. Habías sen dúbida. O Consello da Galiza, por exemplo, realizou varios actos públicos naquelas instalacións. Había que saber daquela que profundidade tiñan eses contactos, tendo en conta que durante aqueles anos de intensa actividade política e cultural, é cando se crea o estado de Israel.

Solicitei a Pedro Gómez Valadés a á súa asociación de Amizade con Israel, os contactos precisos para comezar a investigar esa parte tan descoñecida da nosa historia. A axuda chegou con Débora Szuchmacher, directora de cultura e da biblioteca hebraica. A miña benzón a ambos. A documentación que Débora atopou nos fondos da Sociedade, de momento, non nos aporta aínda toda a precisión desexada nas relacións que a min máis me interesaban, as do Consello da Galiza e a comunidade hebrea, pero si no referente ao pintor Manuel Colmeiro.

As datas son fundamentais, porque estamos a falar de finais da década dos corenta, en plena proclamación do Estado de Israel. Manuel Colmeiro celebra unha exposición na Sociedade Hebraica. Sendo este dato importante, sendo un dato fundamental para a reconstrución da obra e vida dun pintor galeguista como Colmeiro, non é o relevante. O relevante é, sen dúbida, a carta que Colmeiro publica na revista da Sociedade Hebraica e que reproducimos de forma inédita neste espazo:

Ou sexa que a Sociedade Hebraica colaborou, de forma activa, na causa republicana, e polas palabras de Colmeiro, non nos estrañaría que tamén o fixera na causa galeguista. Ou sexa, que militantes galeguistas apoiaron, na medida en que as circunstancias modestas do galeguismo exiliado o permitían, a creación do Estado de Israel. É lóxico, tendo en conta, por exemplo, que o nacionalismo vasco tamén fixo unha aposta activa moi clara nese sentido. Nos últimos tempos téñense publicado novas e reportaxes indicando precisamente esa colaboración.

Imaxe do cadro regalado por Colmeiro ao Estado de Israel.

A visión que hoxe podemos ter de Israel, envolta nun conflito encarnizado e crónico, non pode obviar que naqueles anos fose un punto de referencia para aqueles nacionalismos, que, entre outras moitas cousas, tiñan en común a loita contra as diversas formas do fascismo europeo. O balbordo do dogmatismo non pode conseguir que a nosa interpretación da historia, e neste caso da historia do galeguismo, sexa unha interpretación feita á carta dos acontecementos actuais.

Manuel Colmeiro abriu sen dúbida un camiño interesante, un camiño descoñecido que continuaremos investigando en artigos posteriores, para entendérmonos moito mellor as construcións ideolóxicas e políticas daquel galeguismo exiliado e dos seus modestos intentos por estabelecer as súas propias relacións internacionais.    

90 ANOS DE RONSEL: REIVINDICANDO A FIGURA DE MARÍA MERCEDES PIMENTEL.

Abril de 1924. Lugo. Evaristo Correa Calderón pasea nervioso fronte as portas do Círculo das Artes agardando a que Ánxel del Castillo chegue para dar a súa conferencia sobre a lenda do Cebreiro. Leva tempo preparando ese acto que o mesmo Evaristo Correa definiu nunha conversa no “Español” como “a primeira saída de Don Quixote”. A revista Ronsel está forneando na Imprenta Palacios baixo a supervisión artística de Álvaro Cebreiro e de Ánxel Johán. Nada menos. Correa fai as contas: Álvaro Xil, Carlos Araúxo, Luis Pimentel, Xesús Bal y Gay, Ánxel Johán e pensa que non está mal, que non é un mal grupo precisamente. Chegan os coristas de Cántigas e Aturuxos, que actuarán para a clausura da conferencia, e fala daquela Correa co violinista Xesús Rodríguez, o director, e con Antonio Prado, corista do grupo e antigo compañeiro de aventuras na Irmandade Nazonalista de Lugo. Pero Correa está pensando noutras cousas. Quen fará as traducións do alemán na revista?, pensa. Domingo Carvallo sen dúbida non poderá facelo. Home curioso Carvallo. Estivo con Ortega en Madrid. Estivo en Annual. Será o noso novo Viqueira?, pensa Correa. Pero quen podería facer ese traballo?. A quen convencer?. É daquela cando chega ao Círculo das Artes, recen saída da sombreraría da súa nai, Consuelo Fernández, María Mercedes Pimentel.

María Mercedes V. Fernández Pimentel

María Mercedes Vázquez Fernández-Pimentel nace en Lugo no ano 1902. Criouse nun ambiente de inquietudes literarias e artísticas, fomentadas principalmente polo seu padrasto, Xermán Alonso Hortas, médico lucense dunha familia liberal e culta e na súa mocidade poeta en lingua galega. El foi quen animou aos seus fillos a asistir á Residencia de Estudantes, e no caso de María Mercedes, á aquela Residencia de Señoritas creada por María de Maetzu na rúa Fortuny de Madrid. Na Residencia de Señoritas moi posiblemente coincidiría María Mercedes co incipiente feminismo organizado baixo a figura de Victoria Kent e ademais ampliaría o seu coñecemento do alemán. Alonso Hortas sabía o que facía. Non só os seus fillos estudarían na Residencia, senón que tamén poñería en contacto a outros mozos lucenses con aquela afamada institución, como no caso de Xesús Bal y Gay. Alguén que estudara a historia lucense intuiría que Alonso Hortas estaba a preparar á mocidade para que as ideas novas mudaran o ciclo conservador da cidade. Non se equivocaría moito facendo tal afirmación.

Xermán Alonso Hortas

Mercedes vive sen dúbida nun ambiente privilexiado en moitos sentidos, nun Lugo que aínda que non era tan baleiro culturalmente como se empeñan en presentar case todos os estudosos, sen dúbida non podía comparase nese aspecto con outras cidades. Os frescos do pintor italiano D’Almonte ou unha mestra que lles ensina alemán son as primeiras vivencias na cultura da pequena María Mercedes, nesa cidade onde comeza a destacar entre as novas fornadas de mozos inquietos o seu irmán Luís.

María Mercedes vive o espertar cultural dunha cidade de provincias. Os concertos do violinista Manolo Quiroga e do músico Andrés Segovia no Círculo das Artes. Os grandes éxitos do Orfeón Gallego dirixido por Luís Junquera. A creación do coro Cántigas e Aturuxos dirixido polo violinista Xesús Rodríguez. As actuacións de Pepito Arriola. As exposicións de Arturo Souto, Corredoyra, Castro Gil. A Asemblea Nazonalista do ano 18. 

A cidade espertaba debruzándose nun galeguismo incipiente onde entre outras figuras destacaba un mozo: Evaristo Correa Calderón. Evaristo crea a Irmandade Nazonalista de Lugo e trae de Madrid as amizades, as leituras e os contactos necesarios para introducir nesa Cidade Antiga que evocaba nos seus poemas, unha universalidade que aprende cos seus amigos intelectuais na época madrileña. Sería en 1923 cando Evaristo Correa e Álvaro Cebreiro comezan a pensar nun proxecto de Revista que recolla as inquedanzas dun grupo de mozos que queren avinzar a cultura galega coas novas tendencias de vangarda. Será nas páxinas de Rexurdimento onde apareza por primeira vez esa dorna debuxada por Cebreiro que se convertería no símbolo dunha xeración e quedou para a historia como a marca de Ronsel.

Biblioteca da Residencia de Señoritas onde estudou Mercedes

Evaristo Correa tiña moitos defectos, pero entre as súas virtudes sen dúbida estaba a de convencer. E para iso bota man de todo o seu arsenal de amizades. Nos paseos polo cantón, nas tertulias, na casa de Álvaro Xil, toma corpo o proxecto Ronsel co apoio dunha imprenta que Correa tiña ben preto da casa: a Imprenta Palacios, e da axuda económica de dúas persoas: Rodrigo Castro e Carlos Araúxo. Pero Correa quere contar tamén co mellor dos novos galegos: Francisco Luis Bernández, Cándido Fernández Mazas, o pintor Santiago Bonhome e en Lugo, con Carlos Araúxo, Jesús Carracedo e un vello compañeiros de bohemias madrileñas: o oficial de carabineiros e filósofo nacido na rúa Doutor Castro, Domingo Carvallo. Algo sen embargo debeu acontecer con Carvallo que nunca escribiría en Ronsel aínda que aparecería como un dos seus colaboradores. Para as traducións do alemán, Correa daquela bota man dunha rapaza culta que acude asiduamente aos bailes do círculo e a todas as actividades culturais: María Mercedes Pimentel. O mesmo Correa fálanos de María Mercedes no número extraordinario de Ronsel que se publicou nos anos setenta:

“Su hermana María Mercedes, de una sensibilidad exquisita, de una simpatía adorable, con una belleza seria que hacía pensar en una Rosalía de Castro joven, casada con un eminente especialista en Derecho Político, Manuel García Pelayo, murió en Venezuela. Había aprendido alemán con las fraulein que había tenido desde niña”.

As dúas irmás Pimentel: María Teresa e Mercedes acompañadas do poeta Luís Pimentel e da súa nai Consuelo Fernández

María Mercedes traduce os tres poemas de Albert Segel que aparecen no primeiro número de Ronsel. No segundo número colabora cunha tradución do mesmo autor e ademais con poemas de Emma Müllenhoff e Emma Böhm. Ademais probablemente foi María Mercedes quen suxeriu ao seu irmán Luis o título da sección co que ese poeta único abriría a súa colaboración en Ronsel: “De mi Tagebuch”. Xa fose polo agasallo dun libro ou directamente, semella unha realidade que María Mercedes é a responsable deste título empregado polo poeta lucense. María Mercedes segue así coa tradición doutras autoras galegas que, como no caso de Fanny Garrido, traduciron autores xermanos. Anos despois tamén participaría no proxecto da Revista Yunque, desta volta xunto a Fole, Paco Lamas ou Avelino López Otero, traducindo ao poeta de triste memoria Ernst Toller.

A República trae mudanzas positivas para toda a familia. Luis Pimentel é xa un médico recoñecido e un escritor meritorio. Pepe Pimentel ingresa no Partido Galeguista. Carlos, integrado no Partido Socialista, inicia unha carreira meteórica que o leva á se converter no tenente alcalde de Lugo. María Teresa axudará ao seu padrasto nos actos de beneficencia que este desenvolve durante anos.

Patronato de Caridade de Lugo despois dunha obra de teatro. Entre as que máis colaboraron María Teresa, irmá de Mercedes e a que despois sería a súa cuñada, María Luisa Cereijo Porras.

María Mercedes inicia ademais unha relación cun zamorano republicano e experto en dereito, Manuel García Pelayo, que pasados os anos sería nomeado presidente do Tribunal Constitucional e que bebía xa de moi novo nas fontes vizosas e progresistas de Max Weber.

Manuel García Pelayo

Sen embargo o ano 1936 esfacela o seu mundo. O seus irmáns Pepe e Carlos son sancionados polas novas autoridades e por moi pouco se libran de acabar naquelas famosas cunetas que cantaría o seu irmán Luís. Un ano despois morre Alonso Hortas sen os agradecementos que a cidade lle debía.

Ademais a guerra civil sorprende a García Pelayo en Alemaña e este marcha para a zona republicana a combater.

A profesora Carme Blanco, que é das poucas persoas que se ten preocupado por recuperar a figura de María Mercedes, di que aqueles tempos de pedra pasounos María Mercedes coa axuda inestimable de María Ignacia Ramos, esposa de Carvalho Calero, e que tamén tiña ao seu namorado na outra zona de guerra. Sabemos por Carme Blanco que as dúas mulleres enviaban fotos e cartas a través da Cruz Vermella e que ambas pactaron unha especie de fraternidade de mulleres para conseguir as novas que a guerra impedía.

Cando finaliza a guerra civil, María Mercedes contrae matrimonio con García Pelayo, que saía da experiencia do campo de concentración franquista de Albatera, e viven de dar clases particulares ata que no ano 1948, García Pelayo ingresa no Instituto de Estudios Políticos de Madrid, onde imparte cursos. No ano 1951 diante das dificultades que se lle presentan dun destacado republicano no réxime franquista, deciden exiliarse a Arxentina. En 1954 a Puerto Rico e en 1958 a Venezuela, nun periplo por distintas institucións e universidades sudamericanas. María Mercedes vive desta forma o exilio. Pouco sabemos da historia de María Mercedes na súa etapa americana senón é polos traballos desenvolvidos por García Pelayo.

María Mercedes morre no ano 1965 en Venezuela.

Castelao e Suárez Picallo visitan o cuartel Carlos Marx.

Castelao chega á cidade condal na primavera de 1937 procedente de Valencia. Foi Barcelona un dos lugares onde Castelao desenvolveu unha actividade política e cultural máis intensa. En Febreiro de 1938, o Estatuto Galego toma estado parlamentario nas Cortes reunidas en Monserrat. Na época en que se toma a fotografía, Barcelona sofre de bombardeos continuos e Castelao e a súa dona, Virxinia Pereira, deben abandonar a súa vivenda na rúa Balmes, tras a caída dunha bomba na que Castelao debe ser auxiliado pola súa esposa para saír do edificio.

A finais de Setembro de 1938, una comisión de deputados galegos, con Castelao e Suárez Picallo como representantes máis relevantes, realiza una visita no famoso Cuartel Carlos Marx de Barcelona dentro das actividades políticas de Castelao na cidade condal. O “Carlos Marx” era un antigo cuartel de infantaría que se atopaba detrás da Ciudadela e que durante os anos da guerra civil foi reconvertido en centro de operación das Milicias Antifascistas. Nel acabaron algúns destacamentos das Brigadas Internacionais e tamén as tropas vascas despois da caída das liñas do Norte

Dúas entrevistas a Ramón Suárez Picallo:

Os deputados galegos de 1931. Entre outros: Suárez Picallo (o primeiro pola esquerda), Rodríguez Cadarso, Castelao, Nóvoa Santos, Vilar Ponte e Otero Pedrayo.

En Agosto de 1931 a popular revista "Estampa" publica unha entrevista con Ramón Suárez Picallo pola súa elección como deputado a Cortes pola ORGA. Meses máis tarde certificaba o seu ingreso no Partido Galeguista onde foi o representante do sector de esquerdas. En 1933 abandona o Partido Republicano Gallego de Casares Quiroga e perde o seu escano de deputado coincidindo coa chegada da dereita ao goberno. Sería novamente deputado en 1936, época á que pertence a segunda entrevista na revista Crónica. Ambas entrevistas foron realizadas polo xornalista Ribas Montenegro. 

PRIMEIRA ENTREVISTA  

El diputado que antes fué marinero, pastor y lavaplatos

Galicia, la tácita, la "choromiqueira" -como diría don Miguel de Unamuno recordando un epigrama de Curros Enríquez-, la de estampa dos tintas -verde de prado, gris de niebla-, de cartel para fomento del turismo, ha adquirido una fonación que constituye una sorpresa para muchos. 

Caricatura de Picallo por Del Arco en 1932

El informador podía dar noticias explicativas del porqué de este nuevo tono, de esta nueva prosodia gallega, que ha perdido los matices quejicones para adquirir el acento que mejor va a los anhelos regionales. Pero prefiere, por medio de una interviú, trazar esta biografía, pues que la vida de los hombres es el más exacto reflejo de la psicología de los pueblos.

Entre los diputados gallegos a las Cortes Constituyentes hay uno, Suárez Picallo, que ya empieza a ser discutido, y alrededor del cual se hace un ambiente pasional, basado en cosas adjetivas, que es como la personificación de la Nueva Galicia. Picallo, que parece un heroe de novela gorkiana, es también la realización del espíritu democrático de la República. Su voz es la auténtica del pueblo. Para Galicia es la de los "rumorosos da costa verdecente", a los que interroga el bardo celta Pondal.

Suárez Picallo, pequeño, enjuto, rubio y pecoso, como marinero que fue de la Costa de la Muerte, nos dice:

- Sí; soy hijo del pueblo. Fui marinero y pastor, como todos los niños de esa población anfibia de la costa gallega. Mi padre también fue marinante. Tuvo once hijos. Desde muy pequeño luché a brazo partido con la vida.

Naturalmente, será usted un autodidacto.

- Sólo fui tres años a la escuela de instrucción primaria, aprovechando las clases nocturnas. Todo lo que sé lo aprendí leyendo ávidamente, sin sujeción a ninguna clase de disciplinas.

Y como todos los gallegos, se fué usted a América.
- A los catorce años. Me empujó el sino de la raza que nos hace ir por el curso del sol hacia ese "alén", que es la meta de la "saudade".
¿Es verdad que fué usted allí lavaplatos?
- Eso y otras cosas más. Mi primer empleo fué el de un peón en una farmacia. Luego entré al servicio de una oficina. Por cierto que allí deseaban que el empleado supiera escribir a máquina. yo no sabía tal cosa, pero como tenía hambre, arrostrándolo todo, me presenté como mecanógrafo. Y en tres días me impuse en el dominio del artilugio. 
Más tarde, dominado por mis aficiones marineras, entré como marmitón de un barco de los que hacen la navegación a Tierra de Fuego.
Recorrí la Argentina desde los canales fueguinos al Chaco, misionero de las nuevas doctrinas sociales. No hice la América en el sentido que allí se da a esta frase, pero hice una América. Di conciencia al proletariado de un pueblo chauvinista que mira con recelo al gallego y al gringo. Mi anecdotario no cabe en el espacio de una interviú. Ya puede usted figurárselo. Considere la dificultad de la lucha en un medio donde hay hombres de la envergadura de uno de mis primeros patronos.
¿Quién era? ¿Qué hizo?
- Uno de tantos emigrantes. Un rapaz del Noroeste, que llegó a ser dueño absoluto de la Patagonia, la vasta soledad pavorosa a donde ningún europeo se atrevía a ir. Y él, tan grande como Cortés y Pizarro, pero sólo, la conquistó y domeñó. Para que se de cuenta de su carácter, basta este rasgo: Por su cuenta erigió a Magallanes, en el estrecho que descubrió el gran nauta portugués, un monumento, y en el pedestal puso esta leyenda: A Magallanes, Menéndez.
Así se llamaba.

Picallo nunha entrevista de 1936

¿Pero usted también fué periodista?
-Sí; es uno de los avatares de mi vida. Después de una titánica lucha como obrero manual que tiene que robar horas al descanso para hacerse una cultura, adquirida ésta, colaboré en numerosas publicaciones, principalmente de carácter societario, pues ya puede usted comprender que, por mi condición social, orienté siempre mi actividad hacia todo lo que redundara en beneficio y mejoramiento de la condición del hombre del pueblo.
¿En qué periódicos ha escrito usted?
- En varios. Con otros jóvenes gallegos fundé y sostuve una publicación llamada "Céltiga", que era, en el conjunto de las publicaciones españolas en Buenos Aires, el único vocero de las reivindicaciones democráticas de la colectividad hispánica. Trabajé como redactor en "La Argentina" y en "La República".
¿Quiere usted decirme alguna anécdota de su vida como periodista o colaborador en la Prensa?
- Verá usted. En América el periodista tiene que ser omnisciente; ha de escribir de todo. En el periódico que le dije, teníamos muy escasa información del extranjero. Un día, un despacho de Londres nos anunciaba que Mac Donald había pronunciado un discurso con referencia a una huelga general. El director me preguntó si yo me comprometía a inventar el discurso del que es hoy "el primer inglés", y así lo hice. Cuando los demás rotativos como "La Prensa" o "La Nación", publicaron el discurso íntegro de Ramsay, no difería del mío más que en algunos matices de forma. El director me regaló doscientos pesos.
Un discurso bien pagado.
- Mejor que todos los que pronuncié en mi vida, alguno de los cuales me ha valido la cárcel. 
¿También estuvo usted preso?
- Ya lo creo. Yo he hecho una gran labor societaria. Puede decirse que la organización de la gente del mar en la República Argentina es obra mía. 
¿Es verdad que está usted nacionalizado en la Argentina?

- Soy gallego. Nacido en Sada. En América no sólo trabajé por el bienestar moral y material de mis hermanos, los hombres del pueblo de todas las razas, sino que consagré también mis esfuerzos para que sean hacederas las reivindicaciones de Galicia. Para que se vea cómo es compatible el espíritu universalista con las aspiraciones de mi tierra. Cuando comenzaron a concretarse éstas, que hasta hace algunos años no eran más que el balbuceo lírico, que es lo que sólo parece conocerse aquí, otros jóvenes y yo empezamos a luchar por todo aquello a que Galicia tiene derecho como pueblo de definida personalidad étnica, histórica y geográfica. Fundamos “El Despertar Gallego” y “Galicia” e infundimos vida y aliento a la “Orga”, a quien se debe, en buena parte, la proclamación de la República. Las entidades agrarias y societarias gallegas de Buenos Aires me delegaron con otros para representarlas en la asamblea de La Coruña, en que se ponía a discusión el Estatuto Gallego. ¿Soy o no gallego?

Yo creo que sí

- Pues aún hay más que abona mi galleguidad. Llegué a La Coruña el 4 de Junio; el 10 me eligieron candidato. Para serlo me bastó hablar. Yo digo siempre lo que siento. Y lo que yo pienso y siento debe sentirlo y pensarlo hondamente el pueblo gallego por cuanto me diputó sin titubeos para que hable en su nombre y diga sin ambages lo que quiere.

En mi pueblo, Sada, de dos mil doscientos once electores, votaron en mi favor dos mil doscientos ocho.

¿Y es compatible lo que Galicia desea con lo que quieren y desean todos los demás españoles?

- Sí. Nuestro regionalismo, que es cosa del corazón y la cabeza, está limpio del pecado del egoísmo, porque no se basa en una concepción materialista, puesto que nuestros problemas no son, principalmente, de orden económico. Tan es así que no pensamos presentar nuestro Estatuto  hasta que no esté sancionada la Constitución Española.

SEGUNDA ENTREVISTA

Film de un marinero gallego que pudo ser senador en América.

En gracia a la brevedad, el reportero prescinde de las preguntas y respuestas. Del diálogo transcrito, que haría más extensa esta información, y compendia su interlocutorio con Picallo, este hombre salido de la entraña del pueblo gallego para vocear ante el Estado las aspiraciones de sus hermanos los labradores, los marineros.

Picallo nace en Sada, un pueblecito del litoral galaico, mitad labriego, mitad mareante y pescador, como todos los de la costa atlántica. En su niñez empuña el remo y la primera peseta que gana es yendo a la pesca del boliche. A los diez y seis años se va a América, empujado por ese afán de más allá que tienen todos los gallegos enxebres. En la inmensidad bonaerense se encuentra solo y desamparado. Entra de peón en una botica, y luego, en unos almacenes de productos químicos. Más tarde se emplea en un almacén al por mayor. Lo despiden por no acudir al trabajo el día 10 de Mayo. Marcha luego a Montevideo y Brasil, en busca de trabajo, y consume, sin encontrarlo, sus pocos ahorros. Regresa a Buenos Aires, y con un paisano se coloca de vendedor ambulante de dulces; dulces que tiene que portar llevando una cesta en la cabeza. Por exceso de trabajo, enferma y pasa seis meses en un hospital. Se emplea luego en la Aduana de Buenos Aires, y la organización obrera de estos empleados le nombra secretario y redactor de su boletín. Por entonces empieza su actuación de propagandista y fautor de las reivindicaciones sociales. La Asociación de Empleados Postales le nombra su secretario. Una huelga desafortunada da al traste con todos los avances sociales, y se deshacen las organizaciones societarias. Un acontecimiento que pone a prueba su sentimentalidad étnica lo aleja de la lucha social momentáneamente, y vuelve al mar: al mar, donde todos los gallegos costeros buscan refugio para ahogar su saudade fundamental. Se enrola en la tripulación del vapor argentino Helios, como camarero; luego es peón de cocina en otros buques. Se hace después periodista. Funda la revista Céltiga y otros periódicos, que mantienen viva en Sudamérica la llama de la galleguidad.

Despois dunha conferencia no Ateneu Popular da Coruña. 1932

En 1914 ingresa en las organizaciones obreras bonaerenses y en las Juventudes socialistas de la gran capital del Plata. Es candidato a concejal y diputado. Los comunistas de Buenos Aires lo proponen para senador. Recorre toda la República Argentina fundando sindicatos.

En 1917, en la lejana Patagonia resuena por primera vez una voz reivindicadora para los derechos de los hombres que trabajan: es la de este gallego.

En 1926, los obreros marítimos argentinos lo designan consejero técnico de su Delegación en Ginebra.

Al proclamarse la República de España, las Sociedades Gallegas lo diputan como su representante en la Península. Llega a La Coruña, da una conferencia en la Sociedad de Artesanos, de esa capital, y al terminar, el auditorio, puesto en pie, lo proclama diputado a las Constituyentes. Victoria electoral. Sobreviene el bienio gilroblista, y otra vez, como cuando llegó casi niño, a la capital argentina. No tiene entonces más que cincuenta pesetas de capital para toda la vida. En tres años se hace bachiller y abogado, a fuerza de matrículas de honor. Durante la revolución de Octubre va a la cárcel. Y de ella sale para venir al Parlamento español como genuino representante de esa Galicia que tales hombres produce y que hasta ahora fue tan mal conocida.

Documentos para a recuperación da memoria lucense (II): O Gobernador Civil de Lugo, Ramón Ferreiro, e a súa colaboración co nazismo.

Ramón Ferreiro nun mitin falanxista

A principios de Febreiro de 1942 o axente consular nazi en Monforte de Lemos, faille entrega a Ramón Ferreiro Rodríguez-Lago, Gobernador Civil de Lugo e Xefe Provincial do Movemento, dunha insignia moi especial. Era a Orde do Mérito da Aguia Alemá. Esa condecoración foi creada por Adolf Hitler en 1937 para aqueles estranxeiros que se destacaran no apoio á causa nacional socialista.  Ao acto asistiron autoridades lucenses e xerarquía falanxista. É recollido polas páxinas de “El Pueblo Gallego”.

Nova de "El Pueblo Gallego". Febreiro de 1942.

O certo é que durante os anos que Ramón Ferreiro Rodríguez foi o máximo responsábel (1938 a 1943 -non desde 1939 como aparece nalgunhas publicacións-) do movemento franquista na provincia, a construción e actividade do exército hitleriano en Lugo serían claramente potenciadas. Neses anos constrúense as torres do Arneiro en Cospeito, que serían os piares das comunicacións nazis para o norte de Europa durante a guerra, probabelmente creadas a instancias do responsábel da Gestapo en Sevilla, Gustav Draeger, e posteriormente tamén o emprego do aeródromo de Rozas.  Se ben o uso frecuente do aeródromo prodúcese no intermedio en que Ramón Ferreiro Rodríguez deixa eses cargos polo seu nomeamento

Orde do Mérito da Aguia Alemá

como Director Xeral de Ensinanza Profesional e Técnica, non temos dúbida que a condecoración nazi ten que ver coa colaboración de Ferreiro nestes dous proxectos. A orde do Mérito non era entregada máis que a simpatizantes e colaboradores do réxime nazi, segundo varios historiadores, e era a máxima distinción que o Terceiro Reich dispensaba aos estranxeiros.

Libro de Ferreiro Rodríguez co seudónimo Jacinto Soledad

Ramón Ferreiro Rodríguez ten unha avenida en Lugo e a distinción da Medalla de Ouro da cidade. O concello aprobou a súa retirada do rueiro municipal pero a día de hoxe continúan as distincións.    

Documentos para a recuperación da memoria lucense (I): Luis Pimentel, Francisco Lamas e un cadro de Colmeiro.

Autorretrato de Colmeiro

O 4 de Marzo de 1934 o xornal “El Progreso” publica una carta de Francisco Lamas, o derradeiro alcalde republicano de Lugo, dirixida ao poeta Luis Pimentel. Nesa carta aberta, Lamas, aproveitando a intención de Pimentel de contratar una obra do pintor Colmeiro para o Círculo das Artes, fai una crítica feroz do ambiente da sociedade e das cavernas da cidade, contrarias a mudar o aspecto artístico da entidade, nunha estampa de grande valor histórico local. A relación de Luis Pimentel co Círculo das Artes é de sobra coñecida e foi un dos impulsores da súa actividade cultural. 

Francisco Lamas e o escritor Pepe Gayoso

Lamas tamén abre un debate artístico contra a concepción conservadora dos vellos dirixentes locais. Metáfora de dous xeracións locais e galegas, os “Ronseis” e os “Yunques”, e dúas visións galeguistas diferentes. Unha, a dos anos vinte, máis galega pero menos política, e outra, a dos 30, defensora dos valores republicanos e situada máis á esquerda.

O poeta Luis Pimentel sentado ao fondo na mesa da esquerda. Ao seu carón, Celestino Fernández de la Vega e o farmacéutico galeguista Antonio Figueroa

Réplica a Luis V. Pimentel

“Una vez más la generosa sensibilidad del fino espíritu del poeta tan sutil, lanza su pequeño grito de guerra y de paz, una vez más, desde luego, no encontrará el eco de una respuesta.

¿Pero crees tú que interesa hablar de arte? … Aquella frase de Larra, tan redicha, de que en España escribir es llorar, tenemos aquí que traducirla nosotros diciendo en este caso que en Círculo de las Artes es posible encontrarlo todo, desde el elegante <damiselo> hasta el político de altura, pero Arte y mucho menos Artes es muy probable que no aparezcan sino en el letrero de la fachada.

Parece imposible que se quede tan sola tu voz escondida entre las columnas de esa otra Voz tan satisfecha, pero los imposibles son archiposibles entre nosotros, y ni el Círculo encargará a Colmeiro, a ese espléndido redentor del paisaje gallego, ni cuadros ni (…), ni nosotros podremos sacar de encima la pesadilla deseos feos cuadros de la escalera del Círculo, que ni tienen carácter, ni valor, ni belleza, ni encanto de ninguna clase; no son viejos ni nuevos, son simplemente absurdos y hasta si mucho me apuras te diré que indecorosos y que por antihigiénicos había que sacarlos de allí.

Pero esto no interesa, ya que como no estorban para jugar al dominó, ni para el regodeo carnavalesco, nadie tendrá la ocurrencia de sustituirlos por la deliciosa pintura mural que podría colgar Colmeiro.

Colmeiro es en este momento el más destacado valor de la pintura campesina; tú lavaste a Souto con escándalo de los vejetes de la popular Sociedad y purificaste el ambiente de salón; llevar a Colmeiro a la escalera sería llevar un aliento de campo, sano, con esa honrada ingenuidad con que pinta Colmeiro, a la entrada misma del Círculo y que limpiaría el aire que se respira allí, pondría un poco de vida en algo tan muerto, ennoblecería la sociedad al dar a la escalera un rango, una categoría honorífica de la que hoy carece por ese aspecto de escalera de hotel de provincias que sin querer se le encuentra.

Colmeiro justificaría el arte en el Círculo y éste podría decir que tenía pinturas de un hombre de campo gallego que es uno de los pocos pintores de la España de hoy. Ti irías al Círculo con más alegría y quizás con más valor, la gente aprendería a utilizar los ojos, todos saldríamos ganando y la Directiva habría hecho algo más que tomar café y comprar barajas; pero yo me temo que tengas que curar un poco tu preocupación (…) y ocuparte en público de algo que los sentidos varones calificarán de verdaderamente útil y trascendente: por ejemplo, si es preferible curar los catarros con aguardiente o con la <asperina>. Creo que así merecerás bien de la patria y podré admirarte dentro de poco en la Academia.

El arte es una una psicosis, dice ese libro sublime que se llama Espasa, de manera que el Círculo no encargará los cuadros a Colmeiro, la escalera seguirá con aquellos adefesios y tú, además de perder el tiempo, te has clasificado según el Espasa."

Francisco Lamas.